بررسی محتوای اجتماعی جامعه مدنی در مستعمرات
 
چکیده:
در جوامع مستعمراتی رهبری بیشتر سازمانها مجری دستورات سیاسی و انتقال دهنده مطیع آرا و نظریات ایدئولوژیک حزب سوسیال دمکرات روسیه و سپس حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی بوده اند و آنچه انتقال داده شده بیشتر لنینیسم و استالینیسم بوده تا مارکسیسم.

تعداد کلمات: 1119 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه
 
نویسنده: شاپور رواسانی

 در بررسی محتوای اجتماعی جامعه مدنی در مستعمرات باید به بررسی مسئلۂ احزاب و سازمانهایی که تحت عناوین کمونیست، سوسیالیست و به طور کلی چپ در قرن اخیر فعالیت داشته اند نیز پرداخت؛ زیرا فعالیتهای سیاسی و نظری این سازمانها، در تحولات جامعه مدنی جوامع مستعمراتی از عوامل مؤثر بوده است، گرچه رهبری بیشتر این سازمانها مجری دستورات سیاسی و انتقال دهنده مطیع آرا و نظریات ایدئولوژیک حزب سوسیال دمکرات روسیه و سپس حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی بوده اند و آنچه انتقال داده شده بیشتر لنینیسم و استالینیسم بوده تا مارکسیسم. این انتقال به طور عمده با ترجمه متون و مقالات صورت می گرفت و کمتر با تألیف یا تحقیق.اما باید به این حقیقت نیز توجه کرد که بسیاری از صاحب نظرانی که کوشیدند با توجه به شرایط معین جامعه مستعمراتی خود، برنامه و بدیلی براساس تحلیل طبقاتی مشخص ارائه نمایند به زندانها و جوخه های اعدام سپرده شدند و بسیاری از نظریات اجتماعی که متکی بر تحلیل داده های مشخص جوامع مستعمراتی بود در نطفه خفه شد.

اثر مثبت این جریان سیاسی بر جامعه مدنی در جوامع مستعمراتی این بود که موجب آشنایی حتی سطحی روشنفکران این جوامع با نظریات اقتصادی و اجتماعی ضد سرمایه داری و ضد استعماری که در جوامع سرمایه داری کلاسیک مطرح گردیده بود شد و اثر منفی آنکه روشنفکران جوامع مستعمراتی به جای آنکه با روشی انتقادی و علمی کوشش نمایند مسائل معین و مشخص جامعه خود را در دوره معین با توجه به داده های مشخص تاریخی و اجتماعی جامعه خود و اثرات کلنیالیسم و استعمار سرمایه داری بر مستعمرات تحلیل و بررسی کنند و بدیلی برای از میان برداشتن تضادهای عام و خاص ارائه دهند، به طور عمده به رونویسی، اقتباس و تقلید نظری، سیاسی و سازمانی، قناعت کرده از شناخت ساختار طبقاتی جامعه خود و محتوای ضد ستم، فرهنگ، دین و مذهب عامه مردم بازماندند. چنان که ذکر شد این جریان اجتماعی در بسیاری از موارد بمانند جریان مذهبی و دینی مترقی و مردمی از جانب طبقات استثمارگر وابسته به استعمار سرمایه داری با توسل به زور و خشونت به شدت در همه مستعمرات سرکوب شد. با وجود همه فشارها می توان در حال حاضر نیز در جوامع مدنی جوامع مستعمراتی اثرات این جریان اجتماعی را نشان داد.

   بیشتر بخوانید :  چند نکته درباره سازمان تجارت جهانی

در بدو پیدایش نظام سرمایه داری در بطن شیوه تولید فئودالی و در جریان مبارزه با آن طبقه نوپای سرمایه دار تجاری و صنعتی، و پس از استقرار نظام سرمایه داری در درون آن طبقه نوپای کارگران صنعتی (پرولتاریا) محتوای طبقاتی و اجتماعی جامعه مدنی را می ساختند. در جوامع مستعمراتی، توده وسیع زحمتکشان تهیدست مرکب از اقشار و طبقات محروم و استثمار شده که خواستار رهایی از ستمهای اقتصادی و فشارهای سیاسی و فرهنگی طبقه حاکم وابسته و استعمار سرمایه داری اند، محتوای طبقاتی و اجتماعی جامعه مدنی را می سازند. نقش تاریخی جامعه مدنی در هر جامعه، آماده کردن زمینه نظری و فرهنگی و اجتماعی برای تغییر شیوه تولید حاکم، ساختار اجتماعی و انتقال قدرت سیاسی و اقتصادی از یک طبقه به طبقه دیگر است . در جوامع مستعمراتی از طبقه وابسته به استعمار به زحمتکشان تهیدست . و نه تغییرات و اصلاحات سیاسی و فرهنگی در درون شیوه تولید حاکم.
اثر مثبت این جریان سیاسی بر جامعه مدنی در جوامع مستعمراتی این بود که موجب آشنایی حتی سطحی روشنفکران این جوامع با نظریات اقتصادی و اجتماعی ضد سرمایه داری و ضد استعماری که در جوامع سرمایه داری کلاسیک مطرح گردیده بود شد و اثر منفی آنکه روشنفکران جوامع مستعمراتی به جای آنکه با روشی انتقادی و علمی کوشش نمایند مسائل معین و مشخص جامعه خود را در دوره معین با توجه به داده های مشخص تاریخی و اجتماعی جامعه خود و اثرات کلنیالیسم و استعمار سرمایه داری بر مستعمرات تحلیل و بررسی کنند و بدیلی برای از میان برداشتن تضادهای عام و خاص ارائه دهند، به طور عمده به رونویسی، اقتباس و تقلید نظری، سیاسی و سازمانی، قناعت کرده از شناخت ساختار طبقاتی جامعه خود و محتوای ضد ستم، فرهنگ، دین و مذهب عامه مردم بازماندند.
اگر محتوای اجتماعی جامعه مدنی به اصلاحات درون شیوه تولید مسلط محدود شود، در این صورت مفهوم اصلی و اساسی آن مسخ شده است. نقش تاریخ جامعه مدنی در جوامع مستعمراتی فراهم ساختن زمینه های نظری، فرهنگی و اجتماعی برای رها شدن اکثریت مردم از شیوه تولید مستعمراتی، سلطه طبقه حاکم وابسته به استعمار، استعمار سرمایه داری و نفی همه شیوه های تولید و نظامهای اجتماعی است که براساس استثمار اقتصادی، اختناق سیاسی، و فریب فرهنگی توده های وسیع مردم محروم و زحمتکش استوارند و نه تأمین نیازهای فرهنگی یا سیاسی بخشی از طبقات و اقشار استثمارگر که با سایر اقشار و طبقات استثمارکننده بر سر حاکمیت رقابت می نمایند.

جامعه مدنی در جوامع سرمایه داری فضای اجتماعی خارج از نفوذ و سلطه طبقه حاکم و دولت و در جامعه مستعمراتی افزون بر آن فضای اجتماعی خارج از نفوذ و سلطه استعمار سرمایه داری است. آن فضای اجتماعی در مستعمرات که تحت نفوذ و سلطه استعمار سرمایه داری قرار گیرد ممکن است با فضای اجتماعی زیر سلطه دولت و طبقه حاکم وابسته دارای تفاوتهای فرهنگی باشد، اما بمانند فضای اجتماعی دولت و طبقه حاکم، با جامعه مدنی در جامعه مستعمراتی در تضاد اصولی و اساسی قرار دارد. در هر حال، محافل و مجامع فرهنگی، سیاسی و اقتصادی وابسته به استعمار سرمایه داری را نمی توان بخشی از جامعه مدنی در جامعه مستعمراتی که توده وسیع زحمتکشان پایگاه اجتماعی آن است دانست. در یک جامعه مستعمراتی مسئله اصلی اکثریت مردم، زحمتکشان تهیدست، فقر عامه (Pauperism) ناشی از سلطه شیوه تولید مستعمراتی است، لذا محتوای فرهنگی و سیاسی جامعه مدنی نیز باید متأثر از این احتیاج و تضاد اقتصادی باشد نه احتیاجات یک اقلیت که از مکانیسم حاکم استثماری سود می برد. در جوامع مستعمراتی، ستم طبقاتی، مشکل و ستم اصلی و مرکزی است، اما طبقه و دولت حاکم و سرمایه داری ملی با توسل به شیوه ها و ترفندهای مختلف و متنوع فرهنگی و سیاسی از مطرح شدن مسائل اقتصادی در جامعه مدنی جلوگیری می نمایند؛ اما برای آنکه جامعه مدنی در یک جامعه مستعمراتی شکوفا گردیده و محتوا و ارزش تاریخی خود را بیابید، باید مسئله اقتصاد، شیوه تولید و در این رابطه استثمار طبقات و اقشار محروم و زحمتکش موضوع اصلی آن باشد تا اداره آگاه مردم در زمینه های فرهنگی و سیاسی نیز در جهت رهایی از فقر و ظلم بسیج شود.

مطالبی مانند کشف و شناسایی و معرفی فرهنگ مردمی تاریخ اجتماعی مبارزات طبقاتی و ضد ستم در جامعه مستعمراتی، نفی فرضیه های نژادی در همه اشکال آن، بررسی شیوه تولید مستعمراتی، افشای ماهیت طبقاتی و اجتماعی و نقش طبقه حاکم و دولت و کوشش برای ارائه بدیل در شیوه تولید می تواند موضوع کار فرهنگی و سیاسی نیروهای اجتماعی عدالتخواه و مردمی - مذهبی یا غیر مذهبی در جامعه مدنی باشد. کار علمی و صمیمانه درباره این نوع مطالب و نکات مشابه، می تواند این نیروهای اجتماعی را در راه شکوفا کردن و اعتلا بخشیدن به جامعه مدنی در یک جامعه مستعمراتی در جهت اجرای نقش تاریخی آن با ارائه بدیل مشترک در همه زمینه های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی پیوند دهد. چنین کارهای علمی می تواند از کتابهای کودکان تا دروس دانشگاهی و دایرة المعارف ها را در برگیرد.
 
منبع:
مفاهیم اجتماعی در جوامع مستعمراتی(مجموعه مقالات سیاسی- اقتصادی) ، شاپور رواسانی ، طهران: امیر کبیر، چاپ اول (1386)

   بیشتر بخوانید :
  طبقه زحمتکشان تهیدست
  کار و ارزش
  عدالت چیست؟